معرفی کتاب گذر جامعه سنتی، نوسازی خاورمیانه

مشخصات کتاب:

گذر جامعه سنتی، نوسازی خاورمیانه؛ دانیل لرنر؛ ترجمه غلامرضا خواجه سروری ؛ پژوهشکده مطالعات راهبردی؛ تهران؛ چاپ اول 1383

  جغرافیا ، دین ، نفت وناسیونالیسم شاخصه هایی هستند که لرنر  خاورمیانه را با آنها معرفی می کند ،‌از نظر لرنر مفهوم خاورمیانه دربرگیرنده ی هویت های کوچک موجود و دیر پا ،‌پان عربیسم ،‌اسلام گرایی درحال ظهور و رقیب های بیگانه است . (ص22)

دانیل لرنر در «گذر جامعه سنتی ؛‌نوسازی خاورمیانه» شکل های متفاوت درخاورمیانه در حال نوسازی را ترسیم می کند ، او با بررسی برخی از کشورهای خاورمیانه (ترکیه ، لبنان ،‌مصر ،‌سوریه ،‌اردن و ایران) روند تحول و نوسازی خاورمیانه را بررسی می کند ،‌محدوده ی تاریخی مطالعه ی وی دهه ی 1950 است ،‌عصر پس از جنگ جهانی دوم و سر برآوردن کشورهای متعدد جدید التاسیس در این منطقه ،

کتاب حاصل تحقیق پیمایشی وسیعی است که در شش کشور انجام شده است ،‌کمتر کتابی با موضوع نوسازی را می توان یافت که حاصل تحقیقات پیمایشی بوده باشد ،‌لرنر و همکارانشبا  پرسشنامه ی مصاحبه ای به دنبال تبیین و نشان دادن این مطلب هستند که چرا و چگونه افراد و نهادهایشان توأمان نوسازی می شوند ، نه اینکه طبیعت بشری یا جبر اجتماعی کدامیک تعیین کننده تراند ،‌ لرنر با مبنایی رفتار گرایانه معتقد است که تغییر اجتماعی از طریق اشخاص و مکان ها عمل می کند . (ص127)

در بحث نظری پیمایش لرنر تأکید می کند که مردم منطقه ی خاورمیانه بوسیله ی راه حل های مشترک خود متحد  نمی شوند بلکه بوسیله مشکلات مشترک خود متحد می شوند (ص 79) «بر همین اساس در سئوالاتش درصدد شناسایی «شخصیت متحرک و یکدلی » در میان مردم خاورمیانه است  و قصد دارد بصورتی عینی و تکنیکی آنرا توصیف کند ، ‌شخص متحرک با ظرفیت بالای خود برای تطبیق با وجوه جدید محیط اش شناخته می شود ،‌وی مجهز است به ساز و کارهای لازم برای ادغام تقاضای جدیدی که خارج از تجربه ی عادی او برایش پیش می آید »(ص85) لرنر همچنین به یکدلی به عنوان سازو کاری درونی معتقد است که افراد جدیداً متحرک شده را قادر می سازد به بحث و جدل سیاسی بپردازند یا از طریق تضارب دیدگاه هایشان به وفاق دست یابند و صورت بندی شوند ، کتاب در بحث های نظری بر مبنای میزان یکدلی و تحرک شخصیت مصاحبه شوندگان آنهات را در سه گروه سنتی ، انتقالی و مدرن متمایز می کند ،‌در این تقسیم بندی میران دسترسی و استفاده از رسانه هایی چون مطبوعات ، رادیو و سینما نیز دخیل اند و لرنر به آنها به عنوان تشدید کننده ی تحرک در خاورمیانه ی در حال گذر می نگرد ، رسانه ها به کارآمدترین صورت ،‌ تحرک روانی را در میان مردم گسترش می دهند . رسانه های گروهی همچنین با ساده سازی ادراک (آنچه می بینیم ) و در همان حال پیچیده سازی گسترده پاسخ ها (آنچه انجام می دهیم ) معلمان بزرگ دستکاری درونی بوده اند ، آنها همچنین نقش هایی را که فرد غربی ممکن است با آنها مواجه شود ،‌ برای وی ترسیم کرده ودیدگاه هایی را که ممکن است وی به آنان احتیاج داشته باشد توضیح داده اند . (ص91)

البته لرنر همچنانکه بر نقش اثر گذار رسانه ها در اشاعه ی هنجارهای مدرن در خاورمیانه تأکید دارد تا حدودی به نوع بهره برداری از آنها در جامعه در حال گذر نیز می پردازد و حتی آنرا از موانع نوسازی نیز می داند آنجا که می گوید : «دومین روند بعد از جنگ اشاعه ای سریع گیرنده های رادیوهای ارزان قیمت یا رایگان در بین جمعیت های روستایی خاورمیانه است ، باز این گردشی از مدل غربی است که در آن مشارکت رسانه ای ساز و کاری بتازاری را بازتابانیده است ،‌ رادیوهایی که به صورت خصوصی برای سود تولید شدند برای تفریح بطور انفرادی خریداری شدند ، رادیوهای مجانی توزیع شده توسط حکومت بیشتر «کنترل اجتماعی» را تسهیل می کند تا مشارکت فردی را با این رادیو ها همچنین توضیح می دهند که چرا اکثر کشورهای عربی شمار شنودگان رادیویی بسیاری را نسبت به باسوادان شهری به نمایش می گذارند .» (ص109)

لرنر شیوه ی تکامل شخصیت متحرک را شیوه ی غیر مذهبی می داند و صراحتاً می گوید که نوسازی روندی سکولار و یک سویه از شیوه های زندگی سنتی به مشارکتی است ، با همین برداشت اقدامات آتاتورک در کشف حجاب و از بین بردن مظاهر دینی در ترکیه  را می ستاید .

لرنر عقلانیت موجود در خاورمیانه را متفاوت از آن عقلانیتی می داند  که سبب ساز نوسازی غرب شده ، عقلانیت در خاورمیانه عقلانیتی غیر هدفدار است که در آن روش های تفکر و عمل اسباب اعتقاد دارند و نه ابزار قصد ،‌مردم خاورمیانه معتقدند از اراه آنچه می پرستند موفق می شوند یا شکست می خورند نه از راه آزمون آنچه انجام می دهند ، بنابراین در حالیکه فرد سنتی قصد دارد با گفتن «هرگز چنین نبوده است» نوآوری را رد کند ، فرد غربی امروزی احتمالاً باید بپرسد «آیا این کار را می کند ؟» و بدون گرفتاری بیشتر راهی پیدا کند .

مردمانی با تیپ سنتی با ایستادگی در برابر تغییر هنجارهای پیشین و اهتزاز از هر گونه نوآوری به عقیده ی لرنر مهم ترین مشکل مردمی نوسازی هستند ،‌ این افراد دارای قوم پرستی هستند که از نظر سیاسی ریشه در ناسیونالیسم  و از لحاظ روان شناختی ریشه در بیگانه ترسی وسواس آمیز دارد .

 

لرنر در مجموع نتیجه می گیرد که انتقالی ها تیپ غالب در خاورمیانه هستند و نسبت به سنتی ها و مدرن ها اهمیت بیشتری در آینده ی جوامع در حال توسعه ی خاورمیانه دارند ،‌معنای رویدادها توسط آن دسته از افراد به بهترین وجه روشن می شود که آنها را در لحظه ای گرفتاری مشاهده کنیم ، این لحظه زمانی اتفاق می افتد که یک «خود» توسعه طلب که جدیداً با یکدلی کار را مجهز شده است ، ارتباط های بین معماهای خصوصی و مسایل عمومی را درک کند . از دیدگاهی وسیعتر این آگاهی سیاسی است و اکتساب این آگاهی کسانی را که تحت تأثیر حال قرار گرفته اند و در پاسخ ، آینده را شکل می دهند مشخص می سازد . «انتقالی ها» کلید ما برای خاورمیانه در حال تغییرند ، وضیعت امروز آنها ، گذار ازوضیعت سابق به وضیعت آینده است این گذار همان گذار جامعه سنتی در خاورمیانه است .

در رویکردی مقایسه ای نویسنده بیان می کند که ایران و اردن هنوز از مرحله ی هویت بندی شدن دور هستند ، ترکیه و لبنان مرحله ی خیز را پشت سر گذاشته و در مسیر نوسازی قرار دارند در حالیکه  مصر و سوریه می خواهند مسیر تاریخی منتهی به خیز را با عبور از یک گذرگاه جدید بپیمایند . .

در فصل مربوط به ایران ، لرنر سرنوشت ایران را ناشی ازر اراده ی قدرت ها  می داند و معتقد است که تحولات دئاخلی ایران براساس الگوی وابستگی به خارج طراحی شده است وقتی تا به امروز (زمان مصدق) نیز از خطی مشی قدرت های خارجی پیروی می کند ، نویسنده نتیجه می گیرد که در این پیمایش ایران بیش از دیگر کشورها تأثیر جنگ سرد را نشانمی دهد و رقابت بین شرق و غرب و یا در مقطعی رقابت بین کشورهای اروپایی آینده ایران را بوجود آورده است ،‌چه زمان جنگ بین ایران  و روسیه که ایران قرار دادهایی با فرانسه امضاء کردکه پس از خیانت فرانسویان رو به انگلیس آوردند و چه زمان جنگ جهانی دوم که با آلمان ارتباط برقرار کرد ،‌شاهان ایرانی همواره در پی اعطای امتیاز به بیگانگان و کسب حمایت انها بوده اند و در عصر پس از جنگ جهانی هم رقابت بین بلوک شرقو غرب ،‌نقش ایران را رقم زده است ،‌نفت و جغرافیای ایران ضرورت هایی راهبردی برای یک چهان دو قطبی هستند .

نویسنده اساس نقش های مزمن ایران را مانند دیگر کشورهای خاورمیانه شکاف وسیعی می داند که بین آرزوها و توانایی ها در این کشور وجود دارد ،‌جنبش هایی مقطعی که با آرکان هایی بزرگ شکل می گیرند و بلافاصله ناکام می شوند ،‌جامعه به شدت نا امن است و ثبات و اطمینانی در آن وجودندارد ، همین نا امنی های مزمن موجب سوظن می شود ،‌حکومت به یک مسابقه ی توطئه تبدیل می شود که در آن کسانی بازی می کنند که بتوانند خوب از عهده ی توطئه برآیند نتیجه ساده چنین وضعی در نظام های اجتماعی غیر مشارکتی که توسط یک قشر نخبه ی بسته ی متکی بر توطئه و اجبار اداره می شود ، رواج فراگیر دروغ به عنوان یک روش قابل قبول دفاع از خود در برابر فرد قدرتمند است ، دروغگویی فراگیر خود سیستم شدیداً بی ثبات را تحکیم می بخشد ازاینرو به گفته ی پروفسور فرای شرط اساسی مدرنزاسیون از بین بردن حالت عدم اطمینان ایرانی ها به همنوعان خود است .(555 و 556 و 557)

لرنر ،‌مصدق را یک فرد افراطی می داند که با خشونت و همراهی خوب بوده که حافظ منافع روسیه بود و همچنین ناسیونالیست های تندروی ایرانی موفق شد حکومت معتدل شاه را موقتاً‌ کنار بزند و نفت ایران را که در اختیارانگلیسی ها بود ملی اعلام کند  ،‌لرنر در این جریانات نقش روسیه و توده های کمونیسم را چشمگیر می داند و معتقد است که جریان ملی شدن نفت ایران هم ناشی از دخالت روسیه برای از بین بردن منافع رقیبش یعنی انگلیس در ایران بوده است .

در مجموع دانیل لرنر چشم اندازر ایران را در شرایط انتقال وضعیت استعماری به جنگ سرد می داند و رقابت بین ابرقدرتها را مهم ترین منشأ تغییرات و تحولات ایران محسوب می کند .

گذر جامعه سنتی کتاب ارزشمندی است برای شناخت خاورمیانه در دهه ی 1950 وبخصوص ایران در زمان نخست وزیری مصدق .