تحلیلی از کتاب مقاومت شکننده نوشته جان فوران

مشخصات کتاب:

مقاومت شکننده، تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا وقوع انقلاب اسلامی ایران؛جان فوران ترجمه احمد تدین، نشر رسا، چاپ اول 1377

 فوران  برآمدن و اقتدار صفویه را مدیون مشروعیت بخشی به این سلسله در نزد فرهنگ سیاسی مردم از طریق آیین شیعه میداند، پادشاهان نخست صفویه شاه اسماعیل و شاه تهماسب از طریق آیین شیعه که همچون نیرویی موثر در اقناع و ارتباط توده های مردم با صفویان بود توانستند بنای حکومتی را بگذارند که در قرن  16 م در نظام جهانی امپراطوری قدرتمندی محسوب میشد، فوران با تحلیل تاریخ لقتصادی- اجتماعی ایران از طریق نظریه های نظام جهانی و وابستگی معتقد است که ایران صفوی بخصوص در عصر شاه عباس صادراتی بیش از واردات داشت و تراز بازرگانی به سود ایران بود ،بخصوص تجارت ابریشم سودهای کلانی  را نصیب ایران می کرد،همچنین تحلیل فوران از نظام تولیدی و صورتبندی اجتماعی ایران عصر صفوی حاکی از آنست که شاه به تنهایی بخش اعظم عایدات تولیدی و تجاری را نصیب می شد ، همچنین نوع تقسیم زمین های زراعی در عصر صفویه مستقیم و غیر مستقم بخش اعظم سود زمین ها را مختص به شخص شاه می کرد،در زمان صفویه طبقات اجتملعی قدرتمندی شکل نگرفته بود و بخش بیشتر جمعیت به صورت کوچ نشینی و روستانشینی گذران می کردند . مجموع این عوامل و تمرکز قدرت و ثروت در شاه باعث می شد تا رونق اقتصادی امنیت و قدرت حکومت مرکزی تا حد زیادی تابع کفایت و توانایی شخص شاه باشد به همین دلیل شاه عباس توانست صفویه را به اوج شکوه برساند ولی پادشاهان بعد از او با صرف درصد بیشتر بودجه ی حکومت در حرمسرا و بین خاندان و ملازمان دولت صفوی را با بحران مالی مواجه کردند ،تبدیل املاک دولتی به زمین های سلطنتی ،تورم ،کسری تراز پرداخت ها ،اجاره دادن حقوق گمرکی،فروش مناصب دولتی ،فساد و ازدیاد فشارهای مالیاتی بر مردم باعث فروپاشی صفویه شد. این دگرگونی در حالی اتفاق می افتاد که قدرت های خارجی مداخله ای در اوضاع داخلی ایران نداشتند و ایران خود به عنوان کشوری در هسته ی نظام جهانی قرن 16 با مسایل درونزا دچار فروپاشی شد.صفویه آغاز گر حضور ایران در عرصه ی نظام جهانی بود و مبادلات تجاری گسترده ای با کشورهای دور و نزدیک داشت و از موضع برتری هم در عرصه ی اقتصادی و سیاسی بین المللی هم در قرن 16برخوردار بود ولی عدم تلاشش برای رقابت در مناطق حاشیه ای و پیرامونی که می توانستند بازار خوبی برای کالاهای ایرانی باشند باعث شد تا رفته رفته ایران به موقعیت حاشیه ای و وابستگی در عرصه ی نظام جهانی تبدیل شود . در مقاطع کوتاه حاکمیت افشاریه و زندیه روزنه هایی از بهبود شرایط اقتصادی و امنیتی پدید آمد ولی تمایل شخص نادر به خرج بخش اعظم سرمایه در ارتش و جنگ های خارجی و حتی انباشتن غنایم این جنگ ها در خزانه و رونق ندادن به اقتصاد از طریق این سرمایه ها موجب شد که روز بروز ایران بیشتر دچار انحطاط شود.

کریم خان زندیه نتوانست رونق زمان صفویه را باز گرداند و بیشتر تجارت ایران در حجم اندکی محدود به کشور های اطراف و همسایه شد.اما حضور قاجاریه آغاز موقعیت وابستگی و حاشیه ای ایران در نظام جهانی است،قاجاریه پس از آقا محمد خان همواره با مشکلات مالی مواجه بود ،در کنار این مداخله ی موثر قدرت های خارجی در ایران عملا دولت قاجار را بصورت تحت الحمایه و وابسته ی روس و انگلیس در آورده بود و منافع آنها مسیر حرکتی ایران را تعیین می کرد،ایران بر اساس الگوی والرشتاین و نظریه وابستگی از کشور های مرکز در قرن 16 تبدیل به کشوری حاشیه ای در قرن 19شد.

دادن امتیاز های تجاری و اقتصادی به روسیه و انگلیس ،واگذاری بخش هایی از خاک ایران به روسیه ،دریافت وام از بانک ها و دولت های خارجی ،کاهش ارزش تومان ،از بین رفتن تولید ابریشم ،حرمسرای پر خرج و سفر های تفریحی خارجی ،پرداخت غرامت به روسیه بدنبال جنگ با آن کشور و خسارت لغو قرار داد تنباکو و ... همه همه باعث اوج گیری نارضایتی در بین مردم شد و طبقاط اجتمتعی ایران که پس از صفویه در ایران قدرت هایی برای سازماندهی به خود و مقاومت در برابر دولت پیدا کرده بود به رهبری روحانیون دینی و روشنفکران غیر دینی به اعتراض برخاستند.

بخش مهم دیگری از تحلیل فوران فارغ از بحث های مربوط به نوع حکومت های حاکم بر ایران از قرن 15 تا 20 و شرایط ایران در عرصه ی نظام جهانی مربوط به همین نوع مقاومت های طبقات اجتماعی ایران علیه حکومت های نالایق حاکم بر کشورشان است ،فوران طبقات و گروه های درگیر در انقلاب مشروطیت ایران را به عنوان نقطه ی اوج اعتراضات و حرکت های مردمی ،گروه هایی با منافع و خواسته های متکثر و گاه متضاد می داند که در اوایل کار دست به ائتلافی موثر می زدند ولی بتدریج در روند حرکتی جنبش دچار اختلاف نظر و اختلاف منافع می شدند و در نهایت این تفرقه های برآمده از اهداف و ایدئولوژی را موجب شکست مقاومت های مردمی می داند،البته فوران قدرت های خارجی و طرح های آنها را هم بازیگران اصلی در موفقیت یا ناکامی جنبش های اصلاحی عصر قاجار می داند .

فوران انقلاب مشروطیت را بر خلاف اکثر انقلا ب های موفق جهان که تنها یک طبقه آنرا پیش می برد ،انقلابی پوپولیستی می داند که بازرگانان ،عشایر مسطح و روحانیون به عنوان مهم ترین طبقات درگیر در آن در عرض 5 سال دچار اختلاف منافع و اهداف شدند و نتوانستند ائتلاف اولیه بین خودرا حفظ کنند.

 

فوران با تاکید بر اصول نظری روش خود مموفقیت های مقطعی مشروطیت را ناشی از مقاطع خاص نظام جهانی می داند و صدور فرمان مشروطیت و قوت مجلس اول در سال 1285 ش را تا حدودی به دلیل فرصتی می داند که بدنبال شکست روسیه از ژاپن و وقوع انقلاب های سال 1905 م در آن کشور به عنوان اصلیترین قدرت خارجی مخالف مشروطیت به دست مشروطه خواهان ایرانی افتاد می داند و همین طور مداخله ی مستقیم نظامی لیاخوف روسی را در 1290نقطه ی پایان و شکست نهضت مشروطه خواهی قلمداد می کند.

رقابت هاو کشمکش های فشرده ی روسیه و انگلیس در قرن 19 در ایران آنرا به نوع خاصی از حاشیه تبدیل کرد که همچون کشورهای حاشیه ای در نظام جهانی امروزی صادرت مواد خام ارزان قیمت همچون ابریشم ،پشم ،پنبه ،برنج و تریاک خروجی های آن بود و از آنسو وارداتش هم مواد گران قیمت ساخته شده نظیر پارچه ،ادوات و ظروف فلزی و قند و شکر بود.

روسیه و انگلیس در قراردهایشان ایران را به دو حوزه ی تحت نفوذ شمال و جنوب تقسیم کرده بودند و هر یک از آنها با تملک منبع موجود در آن منطقه به موقعیت حاشیه ای و وابستگی ایران دامن می زدند .

و سرانجام با وقوع جنگ جهانی ،ایرانی که نقشی در این جنگ نداشت مورد تعرض قدرت های خارجی قرار گرفت و منابع اش صرف تجهیز ارتش های غیر شد و بدنبال قحطی و کمبود مواد غذایی در همین ایام حدود 1 میلیون نفر از مردم ایران جان باختند.

با وقوع انقلاب بلشویکی در روسیه ،این کشور از ایران خارج شد و انگلیس به عنوان قدرت بلا منازع حاکم بر ایران تصمیم گرفت تا سلسله ی جدید پهلوی را تاسیس نماید.