پیام های پنهان «شوک»
چند ماه پیش شبکه سه فیلم مستندی به نام شوک را در چند قسمت پخش کرد که محوریت آن درباره گروه های موسیقی رپ بود، این فیلم رپرها را به شیطان پرستان وصل میکرد و اعتیاد به انواع موادمخدر، بی بندوباری جنسی، لباس ها، نمادها و آرایش های غیرمتعارف، تزریق خون هم به یکدیگر و خوردن مدفوع را از ویژگی ها و خصوصیات رپرها معرفی کرد.
شوک این برنامه برای من که موضوع پایان نامه ام را همین گروه های رپ انتخاب کرده ام نه اعمال رپ ها بلکه خود فیلم شوک بود، در همان مقطع خواستم تا در یادداشتی به نقد این برنامه باتکیه بر مصاحبه ها و شناختم از تعدادی از همین رپرها بپردازم ولی سرانجام تصمیم گرفتم تا زمانی درباره رپرها بنویسم که پایان نامه ام تکمیل شده و اطلاعات جامعی درخصوص جوانان رپر بدست آورده باشم. اما صداوسیما باردیگر در 25 مهر میزگردی درباره همین فیلم بصورت زنده باحضور دکتر حسام الدین آشنا(استاد علوم ارتباطات دانشگاه امام صادق)، سرهنگ دکتر بیات(مدیرمرکز مطالعات اجتماعی ناجا که رشته تحصیلی اش را جامعه شناسی معرفی کرد)، خانم دکتر بهرامی(روانشناس و استاد دانشگاه) و آقای داداشی(که به عنوان استاد دانشگاه بصورت تلفنی در بحث شرکت میکرد) پخش کرد که مباحث مطرح درآن بازهم برایم جالب توجه بود.
سه نکته درخصوص این برنامه و نوع نگاه شوک به موسیقی رپ و رپرها بنظرم مهم آمد که موجب شد از تصمیم اولیه ام منصرف شوم:
الف) ارائه تصویری غیرواقعی و مخدوش از رپرها
ب) تقلیل نابجای موضوع جامعه شناختی رپ به تحلیل های روانشناختی و فردی
ج) تحمیل تمام مسئولیت مقابله با انحرافات اجتماعی به نهاد خانواده و تبرئه دیگر نهادها
1) ارائه تصویری غیرواقعی و مخدوش از رپرها
رپ در غرب ابزاری بود برای اعتراض به فاصله طبقاتی، حاشیه نشینی، انحرافات اجتماعی، نژادپرستی، فقر، مادی گرایی و بسیاری مسائل و مشکلات اجتماعی دیگر. در ایران هم برخلاف ادعای شوک که غالب مضامین آهنگ های رپ را شیطان پرستی، یأس، ناامیدی و خودکشی میدانست تحلیل محتوای من بروی هفتاد مورد از آهنگ های رپ در سال گذشته نشان داد که مضامین اجتماعی با 26درصد بیشترین موضوعاتی است که رپ خوان های فارسی بدان پرداخته اند. موضوعاتی چون اعتیاد، شکاف نسلی، مادی گرایی، طرح امنیت اجتماعی، جانباز، جنگ تحمیلی، انرژی هسته ای و کودکان خیابانی ازجمله موضوعاتی هست که رپرهای ایرانی بدان پرداخته اند و در غالب آهنگ هایشان لحنی اعتراضی و انتقادی داشته اند.
رپ ها بیش از آنکه شیطان پرست باشند خرده فرهنگ هایی هستند که نسبت به فرهنگ حاکم بر جامعه نگاه دگرگونه ای دارند و بایست در چارچوب فرهنگ های جوانان و نظریات خرده فرهنگی به مطالعه و شناخت آنها پرداخت، همانگونه که دکتر آشنا هم گفتند رپرها به چیزی اعتراض میکنند، جامعه ما ارض موعود نیست نقصان هایی در جامعه هست همه آنچه که رپ میگوید بی معنی، فحش، ضدارزش و ناراست نیست، شاید آهنگ های رپ ارزش موسیقیایی و هنری چندانی نداشته باشد ولی بسیاری از آنها کلام هدفدار، شجاعانه و صریحی دارند که نگاه عادتی به مسایل اجتماعی را میزداید. هیچ کس از رپرهای سرشناس ایران دریکی از آهنگ هایش میگوید: « من اگه رپ میکنم واسه تفریح نیست حرف دارم».
سخن درباره جامعه شناسی رپ فارسی بسیار دارم که امیدوارم بعد از تکمیل پایان نامه ام بیشتر بتوانم درباره اش بنویسم.
2) تقلیل نابجای موضوع جامعه شناختی رپ به تحلیل های روانشناختی و فردی
سالهاست که جامعه شناسان ایرانی نسبت به تقلیل مسائل و پدیده های اجتماعی به پدیده های روانشناختی و فردی هشدار میدهند. علاقه عجیبی در رسانه ملی آگاهانه یا ناآگاهانه برای نسبت دادن کمبودها و آسیب های ساختاری و اجتماعی به شخصیت های فردی و روانی مردم جامعه وجود دارد. در این میزگرد و فیلم نیز کلیه حاضرین هرکسی را که دوربین نشان میداد اعم از رهگذر خیابان(که لباس و آرایشی متفاوت با آنچه که میزگردنشینان ناهماهنگ بافرهنگ ایرانی می نامیدند)، جوان معتاد، دخترفراری، رپر، شرکت کنندگان در پارتی و... را با نظرات و تحلیل های کارشناسی اشان متهم میکردند به خودنمایی، روان پریشی، داشتن خلاءهای وجودی، احساس حقارت و تشخیص هایی ازین دست. به فرض پذیرش اینکه تمام این افراد نابهنجار و مخرب ارزش های جامعه اند اما چرا سخنی از زمینه ها و ساختار اجتماعی ای که باعث نابهنجاری آنها شده به میان نمیاید؟ اگر شرایط مناسب برای فعالیت قانونی و الگومند جوانان فعال در عرصه موسیقی رپ وجود داشته باشد چرا باید آنها روی بسوی برگزاری کنسرت های زیرزمینی و گروه های پنهان موسیقیایی بیاورند؟
گویی در جامعه شکاف طبقاتی ای نیست، فقری وجود ندارد، آشفته بازاری در آموزش پرورش حاکم نیست، توزیع نابرابر امکانات و امتیازات اجتماعی صورت نمیگیرد، نظام تامین اجتماعی در اعلاء درجه ی مطلوبیت قرار دارد و هزاران مشکل کلان و ساختاری دیگر که پوشیده میشوند.
هرجاکه شهروند جامعه ایرانی با مشکلی برخورد می کند به او القا میشود که ایراد از خود و شخصیت اوست، هیچ کمبود و کژکارکردی در ساختارهای موجود نیست و برای بهبود امور باید شخصیت درونی فرد تغییر کند نه ساختارها و نهادهای معیوبی که علت العلل این نقصان هایند.
تمام عبارات فیلم شوک و سخنان حاضران در میزگرد( به استثنای دکتر آشنا) انداختن توپ انحرافات اجتماعی به زمین رفتارهای روانشناختی و خلاءهای درونی افراد بود و هیچ اشاره ای به مسائل کلان اجتماعی و ساختارهای زمینه ساز آسیب ها و انحرافات اجتماعی نشد.
3) تحمیل تمام مسئولیت مقابله با انحرافات اجتماعی به نهاد خانواده و تبرئه دیگر نهادها
از همان آغاز برنامه مجری این سوال را طرح کرد: « در پیشگیری از انحرافات اجتماعی کدام نهاد موثر است؟ 1) خانواده 2)رسانه ها 3) نیروی انتظامی » و ضمن اینکه از بینندگان خواست نظرشان را با ارسال پیام کوتاه اعلام کنند به پرسش همین سوال از کارشناسان برنامه پرداخت و آنها به اتفاق (البته بازهم به استثنای دکتر آشنا که نظر صریحش را درباره این سوال اعلام نکرد) خانواده را تنها مسئول پیشگیری از انحرافات اجتماعی معرفی کردند.
نحوه طراحی سوال هم دو هدف و پیام پنهان داشت: نخست اینکه وقتی سوال بصورت « کدام نهاد موثر است؟» طراحی میشود یعنی فقط یک نهاد باید عهده دار پیشگیری از انحرافات شود و این امر به ذهن خطور میکند که اگر فقط یک نهاد اراده کند هیچ انحرافی در جامعه وجود نخواهد داشت، حداقل میشد سوال را اینگونه طرح کرد: « کدام نهاد موثرتر است؟» که در اینصورت به موضوع مهم و حساس پیشگیری از انحرافات اجتماعی بصورت تک عاملی نگریسته نمیشد، این یک امر بدیهی است که در بررسی پدیده های اجتماعی نبایست تک عاملی نگریست و نمیشود هر موضوع اجتماعی را فقط معلول یک علت بخصوص دانست. و دوم اینکه نامی از نهادهای آموزشی برده نشده، درحالیکه آموزش پرورش رسمی در کنار خانواده و رسانه ها از مهمترین نهادهای درگیر در فرآیند جامعه پذیری و اجتماعی کردن افراد جامعه اند، شوک نقشی برای آنها در مقابله با انحرافات قائل نیست.
آنچه که مسلم است خانواده به تنهایی نمیتواند تمام مسئلیت پیشگیری از انحرافات اجتماعی را عهده دار شود و این امر دشوار به مشارکت و عوامل متعددی بستگی دارد. نحوه طراحی سوال، چینش گزینه ها، سخنان متعدد کارشناسان درباره هشدار به خانواده ها و هوشیاری آنها همگی بگونه ای بودند که بینندگان دقیقا متقاعد شوند که اگر هر انحراف و آسیبی در جامعه وجود داشت نتیجه غفلت و بی توجهی خانواده هاست.
پیام و هدف این فیلم و میزگرد نه آگاه سازی و هوشیاری خانواده و نه ارائه اطلاعاتی در زمینه مقابله با انحرافات اجتماعی بلکه در نهایت کارکرد پنهانش، تنها رهاساختن خانواده درنبرد با انحرافات بود، رسانه، نیروی انتظامی، آموزش پرورش و دیگر نهادها گویی که اصلا در این جامعه و ساختار هیچ نقش و کارکردی ندارند و باید تمام مسئولیت ها بردوش خانواده باشد. براساس پیام شوک خانواده نباید توقعی از دیگر نهادهای مسئول داشته باشد و به تنهایی جور کمکاری ها و جبران کژکارکردهای دیگر نهادها رابکشد.
