انقلابیون قودورموش و آلکسی دوتوکویل

دریکی از سفرهایم از دانشگاه به خانه سوار اتوبوسی شدم که راننده کرایه ای بیش از نرخ معمول طلب کرد، اعتراض کردم که چرا زیاد میگیرد، پاسخ داد که تایک ماه پیش لاستیک را 60 هزار تومان میخریده و حالا شده 100 هزار تومان و بالاخره باید جبران کند. جواب دادم منم کتاب دویست صفحه ای را میخریدم دوهزارتومان  ولی حالا میخرم چهار هزارتومان، فرقی نمیکند کالای موردنیاز هردوی ما گران شده و من هم شرایط مشابه تو را دارم، چرا انتقام گرانی لاستیک را ازمن میگیری؟! مگرمن لاستیک را گران کرده ام، من هم یکی مثل تو. راننده نگاهی به دوروبرش انداخت و سرش را به گوشم نزدیک کرد و آهسته گفت: « میدونی مشکل هردو ما از کجاست؟ شاه توی مدارس پسته و موز به دانش آموزا میداد بعد همین دانش آموزای پسته و موز خورده قودوردولار و انقلاب کردن!!!» [ هرچه فکرکردم معادل مناسبی برای فعل ترکی قودورماخ نیافتم، قودوردولار یعنی ازجا دررفتن، دیوانه وارشدن، مثل اینکه کسی x ترکونده باشه!، بهم پریدن، سرخوشی غیرعادی، تخلیه انرژی هیجانی پس از خوردن].

از نحوه بیان و استدلال راننده به شدت خنده ام گرفت ولی مرد که کاملا جدی بنظر میرسید نگاه غضبناکی به من انداخت و از خیر گرفتن پول بیشتر گذشت و رفت سراغ مسافران دیگر. طبق عادت همیشگی ام که در اتوبوس بانگاه به مناظر به شدت غرق فکر و خیال میشوم فرصت مناسبی شد تا خوب درباره استدلال راننده فکرکنم پس از مدتی به هوش و ذکاوت مرد در دلم احسنت گفتم چراکه نه تنها یکی از نظریات علمی علوم سیاسی و جامعه شناسی انقلاب را بخوبی بومی سازی کرده است! بلکه علاوه برآن یک کار پژوهشی مهم تطبیقی-تاریخی را بدون صرف ذره ای هزینه ی تحقیقاتی انجام داده بود!

جمله آن راننده بیانی عامیانه از نظریه آلکسی دوتوکویل بود، دوتوکویل انفلاب فرانسه را ناشی از رفاه فزاینده در سال های ماقبل انقلاب در آن کشور میداند و معتقد است مردمی که مدت های طولانی بافقر و سرکوب شدید حاکمان زندگی کرده اند اگر در مدت کوتاهی وضعیت معیشت و رفاهشان بهبود یابد و احساس کنند که از اختناق و سختگیری های سیاسی و نظامی دولت کاسته شده به شدت توقعات و خواسته هایشان افزایش می یابد و همین عاملی میشود برای اعتراض ها و مخالفت با دولت و درنهایت وقوع انقلاب. حکومت خودکامه ای که به یکباره امکانات و آزادی هایی را به مردم میدهد از شدت قدرت و سرکوب خود می کاهد و عرصه ای مناسب برای بروز مخالفت های مردمی می گشاید. راننده با الگوی نظری دوتوکویل درباره انقلاب فرانسه، جامعه ایران را پیش از انقلاب 57 تحلیل میکرد و با بیان شواهدی چون موز و پسته انقلاب ایران را ناشی از رفاه سال های پیش از انقلاب می دانست. بنظرم آن راننده حق داشت، در آغاز دهه ی 50 افزایش چشمگیر قیمت نفت موجب شد تا درآمدهای ملی افزایش یابد و هرچندکه نصیب دولتمردان از نفت قابل قیاس با مردم عادی نبود ولی درآمدهای مردم عادی نیز بهبود یافت و سطح معیشتی نسبت به قبل اندکی بهتر شد، از سوی دیگر شعارها و سیاست های حقوق بشر کارتر باعث شد تا فشارها برشاه درمورد گشایش فضای سیاسی موثر افتد و بسیاری از زندانیان سیاسی آزاد شوند و از آن فضای اختناق و سرکوب سال های قبل کاسته شود. (صادق زیباکلام در اینباره در کتاب مقدمه ای بر انقلاب اسلامی، نشر روزنه توضیحات مفصلی داده است.)

معمولا کسی که در فقر مطلق است کاملا با شرایط زندگی اش انس میگیرد و هیچگاه باخود نمی اندیشد که فقرش معلول کدام علت است و آیا جایگاه و حق واقعی وی همین است، خیال پردازی های او افق بلندی ندارد و تمام اندیشه اش معطوف به تامین نیازهای آنی و خورد و خوراکش است، فرهنگ فقر مانعی در برابر آرمان خواهی و تلاش برای تغییر دادن میشود و درنهایت حاصلش بی تفاوتی، کناره گیری و ناامیدی است. اما همین مردم اگر اندکی طعم رفاه را بچشند، تقاضاها و انتظارات بیشتری پیدا میکنند و فکر ایام بهتر طمع اشان را برخواهد انگیخت.

اطلاعی از درستی یا نادرستی ادعای توزیع رایگان موز و پسته در مدارس قبل از انقلاب ندارم ولی بخوبی نمادی است از افزایش رفاه در سال های پیش از انقلاب و انس گرفتن مردم بدان و درنتیجه توفعات فزاینده. آنچه که شواهد تاریخی نشان میدهد تزریق بخش هایی از درآمدهای بادآورده نفتی در چندسال ماقبل انقلاب به جامعه بسیاری از مردم را سرخوش کرده بود و ظرفیت و امکانات شاه پاسخگوی خواسته های فزاینده مردمی نبود، به بیان راننده وقتی شاه مردم را با طعم موز و پسته آشنا کرد آنها شیرموز، بستنی پسته ای و آجیل هم تقاضا کردند ولی چون شاه نداد و مردم هم که از انرژی ناشی از خوردن موز و پسته حسابی قودورموشدولار انقلاب کردند!