دین و سبک زندگی

مشخصات کتاب:

 دین و سبک زندگی:مطالعه موردی شرکت کنندگان در جلسات مذهبی، محمد سعید مهدوی کنی، انتشارات دانشگاه امام صادق(ع)، چاپ دوم 1387

 نویسنده در این کتاب که برآمده از رساله دکترایش است از منظری فرهنگی و ارتباطی به نقش دین در تحولات فرهنگی – اجتماعی ایران معاصر پرداخته است و در واقع چگونگی تعامل دین با فرهنگ و جامعه را بررسی می کند. نگاه نویسنده  به رابطه ی دین با تحولات فرهنگی – اجتماعی در این اثر نگاهی ایجابی است. کتاب به این سوال می پردازد که چگونه دین در شرایط گذار یک جامعه ی سنتی به جامعه نوین بازتولید می شود؟ و با وجود تغییر شیوه ها، قالب ها و ابزار زندگی از یکسو و تحول در روابط ، نهادها و ساخت های اجتماعی از سوی دیگر چگونه هویت دینی افراد شکل می گیرد و ای بسا در طول زندگی اشان تا حدودی ثابت می ماند؟

در مطاله ی هر پدیده می توان به سه پرسش از چیستی، چگونگی و چرایی و یا به عبارتی توصیف پدیده و فرایندها و سازوکارها و تبیین آن پرداخت؛ در این اثر تکیه اصلی بر توصیف روابط است. اگرچه بحث از سبک زندگی و دیدگاه های موجود درباره ی آن ابعادی از مباحث فرایندی و تبیینی را نیز بدنبال دارد.

این اثر در دو بخش تدوین شده است: بخش اول به مباحث نظری اختصاص دارد و در سه فصل ارائه شده است. فصل اول «مفهوم شناسی» است، در قسمت اول آن تعاریف گوناگون دین دسته بندی، بررسی و نقد شده است. همچنین سعی شده در حد امکان ابعاد و مولفه هایی که محققان برای دین پیشنهاد کرده اند، ترسیم شود. نویسنده در این فصل معتقد است دین بعنوان یک پدیده ی فرهنگی هم می تواند یک پدیده ی درونی باشد و هم بیرونی. به زعم مهدوی کنی دین نوعی ارتباط و تعامل است، ارتباط و تعامل میان انسانها، هستی ها و نیروها ی مافوق.(ص45)

در قسمت دوم این فصل تلاش شده تا تعریف و توصیفی دقیق از سبک زندگی و مولفه های آن و پیوند آن با مفهوم سلیقه (taste) ارائه شود. در همه ی تعریف های ارائه شده در این فصل می توان دو مفهوم را یافت که در تعریف سبک زندگی در نظر گرفته شده است و در واقع هر دو مفهوم هم به واژه ی سبک باز می گردد: اول مفهوم وحدت و دوم مفهوم تمایز است. به این معنی که سبک زندگی حاکی از مجموعه ی عناصری است که کم و بیش بطور نظام مند با هم ارتباط داشته و یک کل را پدید می آورند و همین اتحاد و نظام مندی این کل را از کل های دیگر متمایز می کند.

مهدوی کنی پیشنهاد می کند عناصر مربوط به سبک زندگی در چهار مقوله طبقه بندی شود: اموال (سرمایه ای و مصرفی)، فعالیت ها (عادات، شغل، گذراندن اوقات فراغت و ...)، نگرش ها و گرایش ها و در نهایت روابط انسانی. (ص63 و 64)

در فصل دوم دیدگاه ها و نظریه های محققان علوم اجتماعی درباره ی سبک زندگی در دو مرحله متقدم و متاخر طرح شده است. نظریه های 5 نفر از محققان (وبلن، زیمل، وبر، آدلر و بوردیو) در مورد سبک زندگی تا حدی مشروح ذکر شده و در هر مورد، پیوند این نظریه ها با مبانی نظریه ای این نظریه پردازان و جایگاه این نظریه ها در نظام فکری ایشان شرح داده شده است. پس از کنکاش در سبک زندگی به عنوان یک حوزه ی مطالعاتی، در پایان این فصل، این اصطلاح در معنای روش شناختی آن بررسی می شود.

نویسنده معتقد است نقطه اوج کار وبلن تحلیل کارکردی راه هایی بود که افراد بوسیله آن می توانستند به گونه ای نمادی پایگاه(منزلت) برتر خود را در نظام منزلتی تعیین کنند و آن را در معرض دید دیگران قرار دهند، وبلن که طبقات بالا را مولد نمی دانست سعی کرد در الگوی مصرف این طبقه نمادهای منزلت آنها را بیابد. او در رفتارهای مصرفی این طبقه که طبقه تن آسا می نامید سبکی را بازشناخت که آن را مصرف خود نمایانه یا چشمگیر خواند. از نظر وبلن این نوع سبک زندگی امروزه به همه ی طبقات و گروه های اجتماعی نیز سرایت می کند.(ص83)

اما زیمل معتقد است سبک زندگی کل بهم پیوسته ای از صورت هایی است که فرد یا افراد یک اجتماع بر حسب انگیزه های درونی (سلیقه خودشان) و بواسطه تلاشی که برای ایجاد توازنی میان شخصیت ذهنی و زیست محیط عینی و انسانی اشان به انجام می رسانند برای زندگی خودشان بر می گزینند. او معتقد است چارچوبی که فرهنگ اجتماعی برای انگیزش های فردی فراهم می کند و کنش در محدوده ی آن بروز می کند شیوه ی زندگی است. وی مجموعه ای از روش های زندگی که زندگی را به عنوان یک کل بیان می کند سبک زندگی می نامد. (ص 99)

وبر بحث مستقلی را به سبک زندگی اختصاص نمی دهد اما زمانیکه تلاش می کند دیدگاه خود را در باب تاثیر معنا بر رفتار اجتماعی نشان دهد به کرات از این اصطلاح بهره می گیرد. وبر در پاره ای آثار خود مانند اخلاق پروتستان و روح سرمایه داری، جامعه شناسی دین و ... تلاش می کند پیوندی میان مفهوم سبک زندگی و چارچوب تحلیلی پیچیده ی سه عنصری خود یعنی رفتارها، تمایلات و منافع پدید آورد. (ص 113)

آدلر نیز سبک زندگی را تجسم کامل فردنگری در روانشناسی فردی می داند، سبک زندگی یعنی کلیت بی همتا و فردی زندگی. او معتقد است که سبک زندگی عمدتا در سال های اولیه زندگی تا حدود 5 سالگی در انسان بنیان نهاده می شود از نظر او سبک زندگی نه موروثی است و نه کاملا وابسته به محیط. او سبک زندگی را بیش از هر چیز خلاقیتی می داند که حاصل کنار آمدن با محدودیت ها، موانع، تضادها و بحران هایی است که فرد در مسیر پیشرفت به سوی آرمانش بروز می دهد. (ص124)

بوردیو از جمله صاحبنظران متاخر سبک زندگی است که او نیز مانند وبر از سبک زندگی به عنوان شاخصه و نماد و یا حتی فرصت های جلوه گری یا اثبات منزلت اجتماعی گروه های منزلتی و طبقات اجتماعی بهره می گیرد. او معتقد است که افراد و گروه ها در یک جامعه دارای موقعیت های متفاوت و متایز هستند، فرد یا گروه با درونی کردن این وضعیت و نمادهای آن یک نظام طبقه بندی اجتماعی را در ذهن خود پدید می آورد. این نظام مجموعه ای از ترجیحات و انتخاب ها را در ذهن فرد یا افراد تولید می کند که معناهایشان از خلال روابط و تضادهایشان درک می شود. به عبارت دیگر معناهایشان ذاتی نیست بلکه رابطه ای است.(ص163)

عنوان فصل سوم «رابطه ی دین و سبک زندگی» است، در قسمت اول این فصل به نظریه پردازی ها و تحقیقات انجام شده درباره ی تعاملات دین و سبک زندگی پرداخته شده است، در این فصل محور بحث آثار وبر است. در قسمت بعدی محدوده ای برای مطالعه ی رابطه ی دین و سبک زندگی پیشنهاد می شود که می توان آن را نتیجه گیری از مباحث گذشته (فصل اول) دانست.

جایگاه دین در نظریه های سبک زندگی از نظر زیمل این است که هر سبکی مبین توسعه هنجارهایی است که زندگی را به عنوان یک کل بیان می کند، پس جامعه ای که حاوی هنجارهای مباین با هنجار توسعه یافته در یک سبک زندگی است اجازه ی بازتولید آن سبک را نخواهد داد یا حداقل در آن تغییراتی ایجاد خواه کرد.(ص224)

آدلر بیان می کند که دین می تواند حاوی آگاهی ها، تجربیات و تمایزهایی میان امور قدسی و غیر آن باشد که فرد را در شناخت خود و جهان پیرامونش کمک کند و در ترسیم طرحی از آنها در ذهنش و تعیین آرمان خود یاری رساند. (ص220)

بوردیو نیز معتقد است که دین سه نوع سرمایه را در اختیار افراد قرار می دهد: اول دین مشتمل بر یک جهان بینی و نظامی معنایی است و این سرمایه ی فرهنگی را در اختیار افراد می گذارد، دوم دین دارای یک نظام نمادی و دارای شعائر است که به پیروان خود سرمایه نمادین می بخشد و سوم دین دارای گروه یا اجتماعی از پیروان و همچنین نهاد و سازمانی نسبتا منسجم است که سرمایه اجتماعی را در هر جامعه پدید می آورد. از نظر بوردیو دین خود یک میدان است و افرد از طریق آن در جهت کسب قدرت و سرمایه ها به رقابت می پردازند. (ص224)

بخش دوم به یک «مطالعه موردی» اختصاص دارد هدف اصلی از این مطالعه موردی تلاش برای کاربردی کردن مباحث نظری موجود در بخش اول است. مورد این مطالعه «شرکت کنندگان در یکی از جلسات مذهبی» و هدف از آن بررسی روابط آموزه های مذهبی در یکی از جلسات مذهبی با سبک زندگی شرکت کنندگان در آن است. این بخش نیز در سه فصل تنظیم شده است.

 در فصل چهارم کتاب که فصل اول بخش دوم محسوب می شود ابتدا تعریفی از جلسات مذهبی ارائه شده سپس به ریشه های تاریخی اینگونه جلسات پرداخته شده است. در تاریخ اسلام و ایران محافل و مجالس مذهبی گوناگونی موجود بوده که با مفهوم امروزین جلسات مذهبی پیوند دارد و از آنها می توان به عنوان پیشینه تاریخی اینگونه جلسات یاد کرد. از آن جمله هستند مجالس تبلیغ، خطابه، وعظ، عزاداری و روضه خوانی. در این فصل بصورت کوتاه به تاریخچه ی اینگونه مجالس و منابعی که دستیابی به این تاریخچه را میسر می سازد اشاره شده است.

فصل پنجم به کلیات و مباحث زمینه ای مطالعه ی موردی اختصاص دارد.

در فصل ششم که فصل پایانی است رابطه ی آموزه های دینی و سبک زندگی شرکت کنندگان مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. مباحث اصلی کتاب با نتیجه گیری و ارائه یک فرضیه پیشنهادی به پایان می رسد و پس از آنها چهار پیوست ضمیمه کتاب شده است. در انتهای کتاب نیز فهرست منابع و  فهرست اعلام قرار دارد.

 ارزیابی کتاب

در مجموع کتاب به جهت بدیع بودن موضوعی که بدان پرداخته است کتاب ارزشمندی است و می تواند مرجع مناسبی برای علاقه مندان چنین موضوعی باشد. نقطه ضعف همده کتاب در پیوست های پایانی آن است؛ چهار پیوست الحاقی به انتهای کتاب با وجود اینکه به قصد تکمیل مباحث مطرح در کتاب بدان افزوده شده است اما دو مورد از آنها زاید و غیرمفید به نظر می رسد، نخست پیوست اول کتاب است که خلاصه ای از کتاب کلاسیک ماکس وبر؛ «اخلاق پروتستان و روح سرمایه داری» ارائه داده است. ارائه خلاصه ای از کتابی که جزو شناخته شده ترین و رایج ترین کتاب ها در حوزه جامعه شناسی و مطالعات دین است و ترجمه های چندی نیز از آن در ایران وجود دارد در انتهای کتاب «دین و سبک زندگی» غیرمنطقی به نظر می رسد.

همچنین پیوست چهارم کتاب که به تشریح چگونگی توزیع پرسشنامه در بین شرکت کنندگان جلسات مذهبی می پردازد نیز زاید به نظر می رسد، شرح نامه نگاری ها و رایزنی های خصوصی ای که محقق با ادارات و متولیان جلسات مذهبی انجام داده تناسبی محتوای کتاب ندارد، بهتر بود که این دو پیوست به کتاب افزوده نمی شدند.

دو پیوست دیگر که شامل پرسشنامه و پیشینه تحقیق در ایران می شود حاوی نکات مفیدی است و سبب راهنمایی محققانی می شود که قصد پژوهش درباره ی چنین موضوعاتی دارند.

دیگر ضعف کتاب ساختار محتوایی و روشی آن است؛ به جهت اینکه کتاب حاصل رساله دکترای نویسنده است ساختار آن بیشتر مشابه پایان نامه های دانشگاهی است تا کتابی که مخاطبان آن عموم مردم هستند. شیوه تحقیقی و نگارشی کتاب و چیدمان مطالب آن عیناً همانند پایان نامه های دانشگاهی است و کمتر ساختاری کتاب گونه دارد. این امر باعث می شود که بسیاری از مطالب کتاب برای خوانندگان غیردانشگاهی نامفهوم و فاقد جذابیت باشد. جا داشت که نویسنده به هنگام چاپ رساله اش به صورت کتاب تغییراتی در آن اعمال می کرد.