تاثیر سدسازی‌های ایران بر عراق

[ترجمه‌ای منتشر شده در سایت‌های زیست‌بوم، پارسینه، مهندسین مشاور کویر و نیرو نیوز]

طوبا ائوریم مادن*: ترکیه، سوریه و عراق ذینفعان عمده‌ی حوزه‌ی آبریز رودخانه‌های دجله و فرات هستند اما به غیر این سه کشور ایران نیز در این حوزه آبریز تاثیرگذار است. 90 درصد آبدهی سالانه فرات از خاک ترکیه و 10 درصد از خاک سوریه سرچشمه می‌گیرد. در مورد رودخانه دجله نیز ترکیه 40 درصد، عراق 50 درصد و ایران 10 درصد از حجم سالیانه آب جاری در این رودخانه را تامین می‌کنند. همچنین ایران آب قابل توجهی را از طریق رودخانه‌های کارون و دیاله به شط‌العرب (اروند) انتقال می‌دهد.

پروژه‌های انتقال آب اجرا شده توسط ایران در سرشاخه‌های رودخانه‌های کارون و دیاله بر منابع آبی مورد نیاز در پایین دست به خصوص در عراق تاثیر منفی گذاشته است. از دهه 1960 که ترکیه و سوریه شروع به ساخت سدهای کبان و طبقا کردند؛ تاکنون رودخانه‌های دجله و فرات در روابط فی‌مابین ترکیه، سوریه و عراق نقشی تعیین‌کننده داشته‌اند. ایران در مذاکرات و نشست‌های فنی 50 سال گذشته در مورد آب‌های مرزی شرکت نمی‌کرد و فقط در مطالعات علمی که در دوره‌ی اخیر اجرا شده، شرکت کرده است.

ایران در چند دهه‌ی گذشته مشکلات بسیاری را در خصوص منابع آبی تجربه کرده است. تغییرات آب و هوایی و مدیریت غلط منابع آبی، ایران را به سمت بحران سوق داده‌اند. پروژه‌های انتقال آب از حوزه‌های پرآب به استان‌های مرکزی از سال 1970 تاکنون ایران را وارد چرخه‌ی نادرستی کرده است، به نحوی که در سال‌های اخیر حوزه‌ها‌ی پرآب نیز دچار کمبود منابع آبی شده‌اند. پروژه‌های انتقال آب در حال احداث در ایران به خصوص بر روی رودخانه‌های جاری به سمت عراق باعث نگرانی در استان‌های پایین‌دست داخلی و حتی عراق شده است.

بیش از 42 منبع آبی بین ایران و عراق در طول مرز 1200 کیلومتری این دو کشور وجود دارد که به یکدیگر وصل می‌شوند. رودخانه دیاله که هر دو کشور ایران و عراق از بهره‌برداران آن هستند از شاخه‌های عمده‌ی رودخانه دجله است. محدوده‌ی حوزه‌ی آبریز رود دیاله 31.896 کیلومتر مربع است که 2.75 درصد آن در خاک عراق واقع است. 8 رودخانه کوچک و بزرگ که مهم‌ترین آنها سیروان است از ایران سرچشمه گرفته و به رودخانه دیاله می‌ریزند. این آب‌ها منابع مهم سد دربندخان با ظرفیت 300 میلیون متر مکعب هستند که در سال 1962 بر روی رودخانه دیاله در خاک عراق ساخته شد.

رود الوند از دیگر شاخه‌ها‌ی مهم رودخانه دیاله، است. الوند از کوه‌های دالاهو در ایران سرچشمه گرفته و سالانه 5.74 میلیارد مترمکعب آب به رودخانه دجله می‌ریزد، 89 کیلومتر از طول این رودخانه‌ی 152 کیلومتری در خاک ایران قرار دارد و 62 کیلومتر آن در خاک عراق واقع است. بهره‌برداری از رودخانه الوند چالش‌هایی را به بین ایران و عراق خصوصا در فصول گرم ایجاد کرده است. پس از افزایش مقدار مصرف آب در ایران به خصوص در فصل تابستان، مقدار آبی که وارد خاک عراق می‌شود کاهش یافت، این شرایط هر سال تکرار می‌شود.

رودخانه زاب کوچک از منابع مهم رودخانه‌ی دجله از ایران سرچشمه می‌گیرد. طبق آمار منابع عراقی، مقدار آبدهی سالانه زاب کوچک 7.5 میلیارد مترمکعب است که از این میزان 2.85 میلیارد مترمکعب به عراق می‌رسد.

در مجموع باید گفت دبی سالانه بخشی از سرشاخه‌های دجله که در خاک ایران قرار دارند به دلیل پروژه‌های سدسازی و طرح‌های انتقال آب بین‌حوزه‌ای در حال کاهش است. ایران سدهای متعددی را روی کارون احداث کرده و در حال احداث سد داریان در مسیر رود سیروان (اصلی‌ترین منبع رود دیاله) است، چنین شرایطی نه تنها در داخل ایران بلکه در عراق نیز باعث نگرانی‌هایی شده است. پیامدهای منفی طرح‌های انتقال‌ آب بین‌حوزه‌ای در ایران به خصوص در مناطق پایین‌دستی همچون خوزستان عیان شده است و عراق نگرانی‌های زیادی درباره‌ی تاثیر پروژه‌های انتقال آب ایران بر کمیت و کیفیت آب جاری در خاک خود دارد.

* (پژوهشگر مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه، ترکیه)