فتح الله گولن؛ روشنفکر یا کودتاچی؟

[منتشر شده در فصلنامه نقد کتاب علوم اجتماعی]

 

مشخصات کتاب

جنبش گولن: تحلیلی جامعه‌شناسانه از جنبشی مدنی که ریشه در اسلام میانه‌رو دارد، هلن رز ایباف، ترجمه فیروزه درشتی، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، 1395، 280 صفحه، 13000 تومان.

 

چکیده

محمد فتح‌الله گولن امروزه در سراسر جهان به عنوان روشنفکری تاثیرگذار شناخته می‌شود. از او با عنوان پدر اسلام اجتماعی در ترکیه یاد می‌شود، اما دامنه نفوذش فراتر از مرزهای ترکیه است. قدرت تاثیرگذاری گولن به حدی است که از فعالیت‌های او و هوادارانش به «جنبش گولن» تعبیر می‌شود. گولن در راس شبکه‌ای با عضویت تعداد زیادی از سرمایه‌داران، بازرگانان و دانشمندان قرار دارد که از طریق اداره برخی شرکت‌ها و نهادها، شبکه وسیعی از مراکز انتشاراتی، مدارس، دانشکده‌ها، شرکت‌های سرمایه‌گذاری و مراکز فرهنگی در داخل و خارج از ترکیه را تحت پوشش دارند.

کتاب هلن رز ایباف با استفاده از نظریه «بسیج منابع» دریچه‌ای برای شناخت جنبش گولن و تبیین چرایی شکوفایی و توفیق این جنبش گشوده است. این کتاب همراه با تحلیل بستر تاریخی و سیاسی ترکیه، که موعظه‌های گولن در آنها نقش بسته است و نیز درک مفاهیم اسلامی در ترکیه نظیر بخشش، نیکوکاری، رستگاری و خدمت به جامعه، شناختی از جنبش گولن به دست می‌دهد.

 

 

 

 

 

 

واژگان کلیدی

محمد فتح الله گولن، ترکیه، نظریه بسیج منابع، جنبش خدمت، اسلام اجتماعی.

 

معرفی کتاب

این کتاب نخستین کتاب به زبان فارسی است که به معرفی محمد فتح‌الله گولن روحانی و نواندیش دینی مهم و تاثیرگذار ترکیه می‌پردازد. پیش از این برخی از کتاب‌های وی درباره جهاد، سنت نبوی، تکامل و آفرینش توسط انتشارات احسان و کردستان در ایران منتشر شده بود ولی کتابی که درباره خود وی باشد تاکنون در ایران منتشر نشده بود و از این حیث کتاب حاضر ارزش قابل توجهی دارد. در ایران پیشتر فقط مقاله‌هایی درباره گولن در دسترس بود و فقط در برخی از کتاب‌های مربوط به مسائل ترکیه نام وی به چشم می‌خورد. دیگر ویژگی مثبت این کتاب زمان انتشار آن است که تقریبا همزمان با وقوع کودتای نافرجام سال 2016 ترکیه بود. پس از شکست این کودتا دولت ترکیه بانی این کودتا را فتح‌الله گولن اعلام کرد و اتهامات بسیاری را متوجه وی و هوادارانش ساخت. هرچند کشمکش رجب طیب اردوغان و جنش فتح‌الله گولن از سال‌ها پیش آغاز شده بود ولی این کودتا اوج تقابل این دو جریان بود، تقابلی که تاکنون نیز ادامه دارد و به دستگیری هزاران نفر از هواداران و اعضای جنبش گولن و تعطیلی بسیاری از مراکز آموزشی، اقتصادی، رسانه‌ای و اجتماعی وابسته به جنبش گولن انجامیده است. این سلسله اتفاقات در ترکیه باعث شد که در رسانه‌های ایران نام فتح‌الله گولن بیش از گذشته گفته شود و کنجکاوی و سوالات بسیاری درباره ماهیت جنبش وی، اهداف و عملکرد آن در نزد ایرانیان شکل بگیرد؛ از این رو کتاب حاضر مرجع مناسبی برای پاسخ به این سوالات و شناخت یکی از تاثیرگذارترین و قدرتمندترین روشنفکران جهان است. اگر ایرانیان می‌خواهند تحولات این روزهای ترکیه را بهتر درک کنند، کتاب «جنبش گولن» راهنمای خوبی برای شناخت شخص و جنبشی است که این روزها در کانون اخبار ترکیه قرار دارد.

هلن رز ایباف استادیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه هوستون آمریکا کتاب را در 5 فصل به همراه چکیده، پیشگفتار، مقدمه و نتیجه‌گیری نوشته و فیروزه درشتی هم با افزودن مقدمه مترجم؛ آن‌ها به زبان فارسی برگردانده است.

 

سه پرسش محوری که کتاب در صدد پاسخ به آنها است عبارتند از:

1. سازوکارهای سازمانی ایجادکننده‌ی تعهد و شور و شوق در بین حامیان جنبش و تبیین‌گر چرایی گسترش جنبش گولن به صورت جنبشی فراملی چه مواردی است؟

2. چه ارتباطی بین تعهد اعضا  و ساز و کارهای مالی پشتوانه برنامه‌های خدماتی وجود دارد؟ ساز و کارهایی که سطح درگیری، شور و شوق و تعهد حامیان جنبش را بالا می‌برند چه مواردی هستند؟

3. تمهیدات مالی مربوط به موسسات مرتبط با جنبش چیست و حامیان از چه طرقی با پروژه‌های الهام گرفته از گولن ارتباط مالی پیدا می‌کنند؟ (ص 225).

به گفته‌ی نویسنده این کتاب ارزیابی انتقادی جنبش گولن از دیدگاه‌های مختلف نیست؛ بلکه تجزیه و تحلیل جامعه‌شناختی ساختار جنبش و طرح‌های خدماتی آن با تاکید بر ساز و کارهای تعهد اعضا است (ص 226).

فصل نخست با عنوان «اسلام و حکومت در تاریخ ترکیه» به مرور تاریخ ترکیه از جهت ارتباط آن با موضوع پیچیده دین و سیاست اختصاص دارد. نویسنده معتقد است در سراسر تاریخ ترکیه هیچگاه بین اسلام و حکومت جدایی کامل نبوده ولی مصطفی کمال پاشا (آتاترک) سعی کرد با ایجاد حکومت جمهوری در ترکیه برخلاف سنت رایج در این کشور دولتی سکولار تشکیل دهد و همین امر زمینه‌ساز چالش‌هایی در جامعه و ساختار سیاسی ترکیه شد که از آن دوران تاکنون به انحای مختلف تداوم داشته است. به زعم نویسنده هیچ مسئله‌ای در صحنه سیاسی ترکیه تا این اندازه پرقدرت یا مناقشه‌برانگیز نبوده و همچنان بر امور انتخاباتی، قانونی و قضایی این کشور سیطره دارد. ایباف در این فصل وضعیت حکومت عثمانی در آخرین سال‌های حکمرانی‌اش، نسبت اسلام و حکومت در دوره اولیه ترکیه مدرن، اصول شش‌گانه آتاترک و تاثیر نظام چندحزبی ترکیه بر ساختار سیاسی و اجتماعی این کشور را بیان کرده است. مقصود نویسنده از بیان مطالب این فصل ترسیم زمینه و زمانه‌ای است که فتح‌الله گولن در آن رشد کرد، تحصیل کرد، آموزش‌های دینی خود را توسعه داد، واعظی سرشناس شد و در نهایت جنبشی بین‌المللی پدید آورد.

 

فصل دوم با عنوان «فتح‌الله گولن: زندگی، عقاید و جنبشی که به آن الهام می‌بخشد» به تشریح زندگی شخصی، مراحل گسترش و عقاید جنبش وی می‌پردازد. عقاید گولن به نوعی متاثر و در امتداد آموزه‌های سعید نورسی روحانی شاخص ترکیه است، سعید نورسی سودای آشتی اسلام با مدرنیسم را در سر می‌پرواند، اما گولن خواستار آشتی اسلام با کمالیسم است. همچنین ملیت ترک و رویدادهای سیاسی جامعه ترکیه تاثیر به سزایی در شکل‌گیری شخصیت وی داشته است. گولن در روستایی در شرق ترکیه که همواره نسبت به مرکز و غرب ترکیه سنتی‌تر بوده به دنیا آمد و همانند اغلب مردم ترکیه در میان طریقت‌ها و سلسله‌های تصوفی متعددی رفت و آمد داشت. گولن به جماعت نور که هواداران سعید نورسی بودند پیوست و نخستین فعالیت‌های اجتماعی خود را در قالب این جماعت آغاز کرد. گولن در جوانی همچنین فعالیت‌هایی علیه مبلغان کمونیسم داشت و بعدها هم که انقلاب اسلامی در ایران پیروز شد برای مقابله با صدور اندیشه سیاسی شیعه با قرائت ایرانی به ترکیه، فعالیت‌‌های تبلیغی خود را ادامه داد. گولن همواره برای هویت ترکی جایگاه ویژه‌ای قائل بوده و به کرات آن را در موعظه‌هایش برجسته می‌کند. بسیاری معتقدند که گولن، یک «مارتین لوتر ترک» است، به این معنا که  او مروج اسلام ملی ترک به زبان ملی است. گولن به تدریج از یک روحانی که صرفا موعظه‌های دینی می‌کنند به آموزش و خدمت به جامعه تاکید کرد و از این طریق به سمت تشکیل یک جنبش خدمت‌رسان آموزشی-اجتماعی حرکت کرد. شنوندگان موعظه‌های گولن به تشویق او شروع به ساخت خوابگاه‌ها، اردوگاه‌های تابستانی، مراکزی برای مطالعه کنکور و مدارسی کردند که در آنها دانش‌آموزان و دانشجویان می‌توانستند شرایط بهتر و با کیفیت‌تری برای آموزش داشته باشند. جوانانی که در این مراکز اقامت داشتند و آموزش می‌دیدند اصلی‌ترین هواداران گولن شدند و اغلب آنها پس از فارغ‌التحصیلی تجربیات و آموخته‌های خود در این قبیل مراکز را به نسل جدیدتر انتقال می‌دادند و به گسترش و فراگیری این جنبش یاری می‌رساندند. از سوی دیگر گولن هواداران خود را توصیه به گسترش کسب و کار اقتصادی و فعالیت‌های تجاری و تولیدی می‌کرد و کار کردن را نوعی عبادت و خدمت به خلق معرفی می‌کرد. همین امر باعث می‌شد هوادارن جنبش بخشی از درآمدهای خود را وقف خدمت‌رسانی به دیگر همنوعانشان کنند و از این طریق منابع مالی زیادی برای گسترش جنبش تامین می‌شد. این منابع صرف ساخت مدارس، دانشگاه، بیمارستان، کارخانه، رسانه، بنیادهای خیریه و انواع دیگری از فعالیت‌های خدماتی و تولیدی می‌شود.

جنبش فتح الله گولن در مرحله رشد جنبش‏ها و طریقت‏هاى دینى در ترکیه؛ یعنى در دهه هشتاد قرن بیستم میلادی سر برآورد. پس از کودتاى نظامى به رهبرى کنعان اورن در سال 1980 و تصمیماتى که دولت نظامى وى در باب آزادى اقتصاد، خصوصى‌سازى مطبوعات و فراهم آوردن فرصت‏هاى کارى بیشتر براى سازمان‏هاى غیردولتى و از جمله سازمان‏ها و جماعت‏هاى دینى اعلام کرد، طریقت‏هاى دینى نیز رو به شکوفایى نهادند، که در این میان طریقت نوریه هم به واسطه گولن احیا شد. هدف اصلى جنبش گولن، ایجاد جامعه اسلامى متعهد و در عین حال برخوردار از علم و معرفت، فن‌آورى جدید و مترقى است تا بدین طریق دوران تفوق جهان غرب بر جهان اسلام به سر آید.

درباره نسبت اسلام و سیاست گولن معتقد است نباید از اسلام نوعی ایدئولوژی برای ورود به صحنه سیاست ساخت، وی اسلام را نوعی دین می‌داند و معتقد است نباید از اسلام به عنوان ابزاری برای تعصب، نفرت ملی یا احساس دشمنی بین مردم استفاده کرد. هرچند گولن طرفدار ایجاد نظام سیاسی اسلامی نیست  ولی معتقد است که دین نباید فقط به حوزه خصوصی افراد محدود شود؛ بلکه باید بخشی از زندگی عمومی آنها باشد. از نظر گولن اسلام پروژه‌ای سیاسی برای اجرا نیست، بلکه گنجینه‌ای از دانش و اعمال مختلف برای توسعه جامعه‌ای عادلانه و اخلاقی است (صص 98-92).

فصل سوم با عنوان «سازمان‌دهی اجتماعی در جنبش گولن: شبکه محافل محلی» به بیان یافته‌های حاصل از مشاهدات و مصاحبه‌های نویسنده با اعضای جنبش در داخل و خارج ترکیه اختصاص دارد. تحلیل ارائه شده در این فصل در چارچوب نظریه تعهد سازمانی است، یافته‌های این فصل بیانگر آن است که کمک‌های اعضای جنبش هم نشان‌دهنده تعهد آنها به آرمان‌های جنبش و هم ایجادکننده تعهد به جنبش است. به گفته‌ی ایباف بخشش و سخاوت مالی ویژگی اصلی مشارکت‌کنندگان در جنبش گولن است، همچنین متمرکز نبودن قدرت و وجود ساختاری که از طریق آن کمیته‌هایی از افراد داوطلب وظایف را انجام می‌دهند، پویایی و طراوت جنبش را افزایش می‌دهد. در جنبش گولن قدرت نامتمرکز  و نوع ساختار اداری درگیری اعضا را افزایش می‌دهد و نوعی احساس مسئولیت در میلیون‌ها مشارکت‌کننده‌ای به وجود می‌آورد که سهم شخصی خود را در دستاوردهای جنبش حفظ می‌کنند. از سوی دیگر از آنجا که جماعت‌های الهام گرفته از گولن معتقد به سطح بالاتری از انتقال پیام از طریق حلقه‌های گفت و شنود و رسانه‌ها هستند، داستان‌های موفقیت طرح‌های ملهم از گو لن به دفعات نقل می‌شود و به مشارکت‌کنندگان این اطمینان را می‌دهد که پول‌هایشان به درستی خرج می‌شود و نتایج ملموسی دارد (ص 138). جنبش گولن به ایجاد اشتیاق فرد برای نقش‌آفرینی در برنامه‌های خدماتی از طریق ارتباط با سایر همفکران، افرادی که قصد و هدف واحدی دارند کمک می‌کند و آن را افزایش می‌دهد.

فصل چهارم «فرهنگ ترکی-اسلامی دهش» درباره‌ی آموزه‌های فرهنگی- دینی مربوط به نوع‌دوستی و کار خیر در تاریخ ترکیه است. جنبش گولن با فرهنگ ترکیه و به خصوص فهم ترک‌ها از اسلام پیوند ذاتی دارد و به نوعی اسلام ترک در قلب این سنت جای دارد. از اینرو درک و فهم دهش و مهمان‌نوازی موجود در فرهنگ مردم ترکیه برای تحلیل آنچه به مردم ترک انگیزه می‌دهد که چنین سخاوتمندانه با فعالیت‌های جنبش همراهی کنند ضروری است. «برخی از مولفه‌های اساسی که شاخصه‌ی جنبش گولن هستند و حدود و ثغور آن را مشخص می‌کنند، از جمله ایمان به فضیلت‌هایی مانند از خودگذشتگی نیکوکاری، بشردوستی و عمل کردن به این فضیلت‌ها، عمیقا در فرهنگ ترکی- اسلامی ریشه دارند» (صص 146-144). مفاهیم اصلی موجود در فرهنگ ترکی- اسلامی ترکیه که بر جنبش گولن تاثیرگذار بوده و در این فصل درباره‌ی آنها بحث شده عبارتند از: صدقه، زکات، قربانی، وقف، برادری، همسایه‌مداری، برکت و قرض‌‌الحسنه. نویسنده با توضیح هر یک از این مفاهیم در چارچوب فرهنگ جامعه‌ی ترکیه به چگونگی بهره‌برداری جنبش گولن از امکانات این مفاهیم برای گسترش اهداف جنبش پرداخته و استفاده‌ی هوشمندانه و موثر از فرهنگ متاثر از این مفاهیم را از جمله دلایل موفقیت جنبش دانسته است.

فصل پنجم با عنوان «آب در آسیاب: تامین مالی پروژه‌های خدماتی الهام گرفته از گولن» به این سوال مهم و مبهم می‌پردازد که منابع مالی جنبش گولن چگونه تامین‌ می‌شود؟ همواره یکی از اتهامات وارده بر جنبش گولن نحوه تامین منابع مالی فعالیت‌های گسترده و جهانی وی است. منتقدین جنبش گولن او را متهم به دریافت هزینه فعالیت‌های خود از آمریکا و اسرائیل تا ایران و عربستان کرده‌اند و وی را عامل این طیف متناقض از کشورها دانسته‌اند. نویسنده در این فصل با بررسی مهم‌ترین منابع مالی پشتیبان جنبش گولن سعی در یافتن تکیه‌گاه‌های مالی این جنبش دارد. «بانک آسیا» به عنوان بزرگ‌ترین بانک از بین چهار بانک مشارکتی در ترکیه با الگو قرار دادن بانک‌داری اسلامی و بدون ربا مهم‌ترین پشتیبان مالی جنبش گولن است. سهام‌داران این بانک 346 تاجر بزرگ ترک هستند که برخی از آنها هوادار گولن هستند و خود گولن هم به تاسی از آموزه‌های اسلامی همواره هوادارانش را تشویق به تاسیس بانک بدون ربا کرده است. در این فصل رز ایباف با بررسی منابع مالی ایستگاه تلویزیونی سامان‌ یولو، روزنامه زمان، بنیاد روزنامه‌نگاران و نویسندگان، دانشگاه فاتح، شش بیمارستان، خوابگاه‌ها و دوره‌های آمادگی ورود به دانشگاه‌، مدارس موجود در سراسر جهان حتی کشورهای اروپایی و غیراسلامی و سازمان همبستگی و یاری کیمسه یوک‌مو به عنوان فعالیت‌های اصلی جنبش گولن؛ هزینه‌ها و درآمدهای آنها را مورد کنکاش قرار داده است. اغلب این موسسات در آغاز تاسیس با استفاده از کمک‌های خیرخواهانه تجار، زکات، صدقه و یا وام‌های بانک آسیا شکل گرفته‌اند ولی به تدریج توانسته‌اند با مدیریت صحیح و کوشش کارکنانش نه تنها در تامین هزینه‌هایشان به خودکفایی برسند بلکه درآمدزایی هم داشته باشند و بتوانند منابع جدید برای گسترش فعالیت‌های گولن خلق کنند. رسانه‌هایی چون سامان یولو و روزنامه زمان از طریق جذب آگهی و هزینه اشتراک به سوددهی قابل توجهی رسیده‌اند، بنیاد روزنامه‌نگاران و نویسندگان از طریق فروش کتاب‌ها و لوح‌های فشرده سخنرانی‌های گولن، دانشگاه فاتح با اخذ شهریه از دانشجویان و کمک‌های خیریه اعطایی به دانشجویان کم بضاعت و مدارس متعدد موجود در سراسر جهان با اخذ شهریه از دانش‌آموزان و بهره‌مندی از کمک‌های خیریه توانسته‌اند در تامین منابع مالی خود استقلال داشته باشند.

نویسنده علاوه بر منابع مالی به بررسی چگونگی عملکرد سازمانی و تشکیلاتی این موسسات هم می‌پردازد و بهره‌وری، کیفیت و تعهد سازمانی بالا را هم از دیگر دلایل موفقیت این موسسات می‌داند.

پس از خلاصه‌ای در پایان کتاب که جمع‌بندی مطالب مطرح شده در فصول پیشین است، پیوستی به کتاب افزوده شده که اهمیت آن کمتر از کل کتاب نیست هرچند که صفحات آن بسیار کمتر است. در این پیوست با عنوان «صدای منتقدان» برخی از نقدهای وارد بر جنبش گولن به ایجاز مطرح شده که عبارتند از:

ایجاد دولتی اسلامی مشابه ایران، عامل دولت آمریکا، شست‌و شوی مغزی مردم فقیر و کم‌سواد، عقب نگه‌داشتن ترکیه در حرکت به سمت تجدد، جنبش گولن فقط از اعضای خود حمایت می‌کند، جنبش به عنوان انجمن یا فرقه‌ای سری.

در پایان پیوست نویسنده به این نقدها بر اساس یافته‌های پژوهش خود پاسخ داده است.

 

نقد کتاب

شاید بتوان مهم‌ترین نقد وارد بر کتاب را ناظر بر روشی دانست که نویسنده از آن برای گردآوری اطلاعات در خصوص جنبش فتح‌الله گولن استفاده کرده است. تمامی اطلاعات گردآوردی شده توسط ایباف در واقع حاصل مصاحبه‌هایی است که وی با اعضا و هواداران این جنبش انجام داده است و همین محدود بودن مصاحبه‌های او به افرادی که به نوعی دلبستگی و وابستگی به گولن دارند طبیعتا او را به سمت اطلاعات خاصی سوق می‌دهد که همگی در حمایت و ستایش از گولن و جنبش وی است؛ اما باید این نکته مهم را درباره گولن در نظر گرفت که ابهامات و شایعات زیادی در خصوص جنبش وی مطرح است و هرگونه تحلیل جنبش گولن بدون بررسی این موارد ناقص خواهد بود. هرچند نویسنده در مقدمه کتاب تصریح کرده که پژوهش وی ارزیابی انتقادی جنبش گولن نیست ولی نادیده گرفتن نقدهای وارد بر جنبش گولن بی‌طرفی نویسنده در تحلیل اهداف و جنبش گولن را زیر سوال می‌برد. به عبارت دیگر تصمیم نویسنده بر بیان ایجازگونه نقدهای وارد بر جنبش گولن صرفا در قالب پیوست انتهایی کتاب باعث شده پژوهش وی یک‌سویه و جانبدارانه باشد، به خصوص اینکه همین معدود نقدهای وارد بر جنبش گولن را هم بی‌پاسخ نگذاشته و با رد کردن آنها جنبش گولن را مبرا از نقدها و ابهامات وارده دانسته است.

علاوه بر مصاحبه می‌شد با بهره‌گیری از روش‌های تحقیقی دیگر از جمله بررسی متون فراوانی که در نقد جنبش گولن نوشته شده است و یا حداقل مصاحبه با منتقدان جنبش، ارزیابی جامع‌تر و بی‌طرفانه‌تری از جنبش وی به دست داد به خصوص اینکه در مقطع کنونی با وقوع کودتای اخیر در ترکیه جنبش گولن بیش از گذشته در معرض نقد و اتهام قرار گرفته است، اتهاماتی که چه بسا چندان هم پربیراه نباشد.

دیگر نقد مهم وارد بر کتاب اشتباهات متعدد مترجم در ترجمه واژه‌های ترکی است. هرچند ترجمه کلیت کتاب که به انگلیسی نوشته شده قابل قبول است اما متاسفانه به دلیل ناآشنایی مترجم با زبان ترکی در معادل‌یابی و حتی خوانش آنها اشتباهات جدی و متعددی در ترجمه به چشم می‌خورد، برخی از این اشتباهات عبارتند از:

صفحه 95: hocaefendi به «هوک‌افندی» ترجمه شده است! در حالی که hoca در واقع همان خواجه است که در ترکی استانبولی «خوجا» تلفظ می‌شود! معادل صحیح این واژه در اینجا می‌شود «خواجه افندی».

صفحه 167: Ahi Institution که مترجم به درستی آنرا به «سازمان‌های اخی» ترجمه کرده ولی به اشتباه داخل پرانتز «آهی» را هم به عنوان معادل دیگری برای آن قرار داده است.

صفحه 170: Halil Ibrahim به «حلیل ابراهیم» ترجمه شده است، در حالی که منظور همان «ابراهیم خلیل» است! در الفبای ترکی استانبولی حرف خ / kh وجود ندارد و به جای آنh  نوشته می‌شود، به نظر می‌رسد همین امر باعث شده که مترجم در مورد hocefendi  ،  ahiو Halil به اشتباه آنها را «ه» بخواند.

صفحه 178 و 189: Fatih university به «دانشگاه فیث» ترجمه شده! در حالی که ترجمه صحیح «دانشگاه فاتح» است.