جامعه‌شناسی فحش‌های جنبش‌های اجتماعی
[گزارشی مختصر از سخنرانی، منتشر شده در وب‌سایت حوزه هنری]
محمد فکری، دانش آموخته کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی انقلاب اسلامی، در نشست «جامعه‌شناسی شعارهای طنز جنبش‌های اجتماعی» که در قالب همایش هویت زبانی ناآرامی، عصر پنج‌شنبه ۵ آبان ۱۴۰۱ در سالن سلمان هراتی حوزه هنری برگزار شد، به کارکردهای مختلف شعارهای طنز و فحش‌ها در جنبش‌های اجتماعی پرداخت.
به گزارش روابط عمومی حوزه هنری، محمد فکری، در ابتدا ضمن اشاره به فراگیر بودن و مشابه‌بودن شعارهای طنز در ناآرامی‌های اخیر و دوران انقلاب اسلامی خاطر نشان کرد: در پژوهشی که درباره شعارهای طنز دوران انقلاب اسلامی و شعارهای دوره‌های اخیر بود، خواستم که فقط شعارهای طنز را بررسی کنم ولی در حین این پژوهش، کارم به فحش ها هم کشیده شد، چون فاصله‌گذاری بین شعارهای طنز و فحش چندان ممکن نیست و مختص یک جامعه و یک دوره هم نیستند. خیلی از شعارهای اخیر در آن موقع هم بوده و این نسل آن‌ها را به روز کرده است.
فکری، جنبش را مخالفت مستمر تعریف کرد و گفت: در سال ۱۳۸۸، ناآرامی‌ها هدف و خواسته سیاسی داشت و بزرگترین مطالبه‌اش ابطال انتخابات بود. از آن زمان فاصله ناآرامی‌ها کم شد و به مرور خواسته‌ها هم بزرگتر شد.
وی مجموع اعتراضات انباشته‌شدة برآمده از ناکارآمدی‌ها را باعث ایجاد خشم عنوان کرد و افزود: براساس نظریه‌های روان‌شناسی، ما زمانی دچار خشم می‌شویم که با ناکامی مواجه شویم. فکری، ترکیب نظریه‌های روان‌شناسی با نظریه‌های جامعه‌شناسی را زمینة مناسبی برای ریشه‌یابی خشم عنوان کرد و در ادامه با اشاره به عوامل شکل‌گیری خشم اجتماعی خاطرنشان کرد: احساس ناکامی جمعی باعث خشم جمعی و خشم جمعی باعث کشیده شدن افراد به خیابان می‌شود و در این میان هم مواجهه با قوه سرکوب پدید می‌آید.
وی با اشاره به تبدیل ترس به خشم در جریان این مواجهه گفت: هویت‌یابی جمعی باعث ریزش ترس می‌شود.
این جامعه‌شناس در ادامه این نشست، شعارهای طنز درج‌شده در کتاب «فرهنگ شعارهای انقلاب اسلامی» را مبنای سخنان خود قرار داد و گفت: فحش‌ها را خیلی‌ها نشانه بی‌فرهنگ‌بودن می‌پندارند اما فحش‌ها و شعارهای طنز کارکردهای مختلفی در جریان ناآرامی‌ها پیدا می‌کنند. یکی از این کارکردها این است که در موقعیت احساسی ترس و به هنگام مواجهه با اراده و قدرتی فیزیکی که توان مقابله با آن را ندارند، افراد به زبان طنز یا فحش رو می‌آورند. به عنوان مثال، در دوران انقلاب اسلامی مردم در مواجهه با کماندوهای رژیم پهلوی، بدترین نوع فحش‌ها را به کار می‌برده‌اند که مستنداتش هم موجود است.
فکری یکی دیگر از کارکردهای فحش را ممانعت از خشونت قوه سرکوب در موقعیت استیصال عنوان و خاطرنشان کرد: مهم‌ترین کارکرد شعارهای طنز، ریختن ترس است. یعنی با تمسخر طرف مقابل ترس معترض ریخته می‌شود. به عنوان مثال، در دوران انقلاب اسلامی، شعاری طنز علیه ارتشبد ازهاری که به ژنرال چهارستاره مشهور بود، ساخته بودند که در آن او را گوساله چهارستاره لقب داده بودند. به طور دقیق نقطه قوت او را با این شعار به نقطه تمسخر و تحقیر تبدیل کرده بودند. در واقع، یکی از کارکردهای فحش، تحقیر فرد آسیب‌زننده است و به همین خاطر، ابهت حاکمان را که پنداری قوی از خود دارند، با فحش می‌شکنند.
وی در این باره افزود: ممکن است عکس این قضیه هم اتفاق بیفتد و نیروی مقابل به خشونت فیزیکی بیشتر تحریک شود. حتی باعث شود نیروهای انتظامی، خشونت فیزیکی را رها کرده و شروع به فحاشی کنند. در واقع، خشونت کلامی در جاهایی ممکن است مانع خشونت فیزیکی شود.
فکری ادامه داد: فحش‌دادن تحمل درد را هم بیشتر می‌کند و اگر فرد خود را تخلیه نکند، تحمل درد در او کمتر می‌شود.
فکری در ادامه به آداب فحش‌دادن در ناآرامی‌های اجتماعی هم اشاره کرد و گفت: در جاهایی فحش‌ها تقلیل یافته و در جاهایی دیگر بر اساس موقعیت و عملکرد نیروی مقابله‌کننده، نوع فحش‌ها هم تغییر می‌کند.
فکری بیشترشدن میزان فحش‌ها در شعارها را ناشی از اعمال خشونت بیشتر عنوان و خاطرنشان کرد: در شیوه‌های جهانی آموزش‌های نیروهای انتظامی مخصوص مقابله با شورش‌های شهری، به آن‌ها آموزش داده می‌شود که معترضان را بترسانید اما خشمگین‌شان نکنید چرا که اگر مردم را خشمگین کنید، ترس تبدیل به خشم می‌شود و هیچ گاه نمی‌توانید حریف خشم جمعی جامعه شوید.
این پژوهشگر جامعه‌شناسی در ادامه به بحث همبستگی درونی به هنگامی که کنش‌های اجتماعی حالت جمعی پیدا می‌کنند اشاره و خاطرنشان کرد: این شعارها باعث بیان حس مشترک می‌شود و تا جایی که حتی رکیک‌ترین فحش‌ها هم به زبان افراد می‌آید.
وی در پایان، جک‌‌سازی از مصیبت‌ها را هم یکی دیگر از کارکردهای اجتماعی شعارها و فحش‌ها عنوان کرد و گفت: وقتی که بعضی مقامات رسمی هم به معترضین فحش می‌دهند، آن‌ها نیز ترس و استیصال خودشان را انعکاس می‌دهند. در واقع، بیان احساسات هم یکی دیگر از فواید پنهان فحش‌دادن است و دشنام‌دادن از نظر عاطفی کنشی ضروری برای کاهش استرس است و بیهوده نیست که آن را نوعی آرام‌بخش قوی توصیف می‌کنند.
