از تهاجم فرهنگی تا صادرات فرهنگی
منتشر شده در روزنامه اعتماد
در چند روز اخیر ایرانیان مقیم امریکا استقبال قابل توجهی از کنسرت بهنام بانی، سیروان خسروی و گروه ایهام در لسآنجلس داشتند. این اتفاق نمادی از یک دگرگونی مهمِ متاثر از تغییر مسیر حداقلی در سیاستگذاری فرهنگی داخل ایران است. این رویداد، پارادایم حاکم بر فضای فرهنگی دهههای شصت و هفتاد، یعنی «تهاجم فرهنگی» را به چالش کشیده و آن را معکوس میکند. دورانی که از غرب به عنوان مهاجم فرهنگی یاد میشد، اکنون جای خود را به دورانی داده است که فرهنگ عامهپسند تولید داخل، در قلب امریکا روی صحنه میرود. در دهههای گذشته موسیقی سنتی ایرانی در خارج از کشور اجراهای بسیاری داشته ولی نخستینبار است که خوانندگان پاپ داخل کشور در لسآنجلس، پایتخت موسیقی پاپ فارسی خارج از کشور؛ کنسرتهای بزرگ برگزار میکنند. پس از انقلاب اسلامی و در دوران پس از جنگ، گفتمان غالب در سیاستگذاری فرهنگی ایران، مبتنی بر مقابله با «تهاجم فرهنگی» غرب بود. موسیقی پاپ لسآنجلسی به عنوان یکی از اصلیترین ابزارهای این تهاجم تلقی میشد که سبک زندگی و ارزشهای غربی را ترویج میکرد. در این پارادایم، لسآنجلس سرپل تهاجمی بود که بهزعم مدیران، هویت فرهنگی و ارزشهای جامعه ایران را هدف گرفته بود و تمام ابزارهای رسمی برای مقابله با این «شبیخون فرهنگی» بسیج شده بود. در این نگرش، ایران صرفا یک جامعه مصرفکننده بود و در موضع دفاعی قرار داشت و محصولات فرهنگی غربی به صورت یکطرفه به سمت جامعه روانه میشد. در نتیجه این نگاه، سانسور و سختگیریهای زیادی بر هنرمندان داخلی روا میشد که پیامدی جز مجبور کردن آنها به مهاجرت و پیوستن به همین خوانندگان لسآنجلسی نداشت. ممنوعالفعالیت شدن شادمهر عقیلی در داخل کشور و مهاجرتش به لسآنجلس نمونه بارز این روند بود. این شرایط خوانندگان لسآنجلسی را به مرجع بلامنازع موسیقی پاپ تبدیل کرده بود و گفتمان «تهاجم فرهنگی» هم از زبان سیاستگذاران نمیافتاد.
از اواخر دهه هفتاد، با روی کار آمدن دولت خاتمی شاهد کاهش فشارها و رفع اتهام از هنرمندان موسیقی پاپ بودیم. این تغییر نگاه، منجر به شکلگیری یک رویکرد جدید شد. در وهله اول، با صدور مجوزهای کنترل شده، یک صنعت موسیقی پاپ بومی شکل گرفت که توانست به تدریج نبض بازار و سلیقه مخاطب را در دست بگیرد. در کنار آن، فناوری به عنوان یک ابزار برتری عمل کرد؛ ظهور اینترنت و شبکههای اجتماعی، انحصار رسانهای شبکههای ماهوارهای لسآنجلسی را شکستند و هنرمندان داخلی توانستند بدون واسطه، آثار خود را به گوش مخاطبان جهانی و داخلی برسانند. در نتیجه این روند، نسلی از خوانندگان که محصول اکوسیستم داخلی بودند، با تکیه بر ارتباط مستقیم با مخاطب ایرانی، به محبوبیتی دست یافتند که ستارههای لسآنجلسی هرگز در داخل کشور تجربه نکرده بودند.
امروز، با دیدن صفهای طولانی برای کنسرت خوانندگان ایرانی در لسآنجلس، میتوان با طنزی تاریخی ادعا کرد که معادله «تهاجم فرهنگی» معکوس شده است. اگر روزی داشتن یک نوار کاست از خواننده لسآنجلسی نماد تهاجم فرهنگی بود؛ برگزاری یک کنسرت با تمام ظرفیت در قلب امریکا نشان میدهد که فرهنگ متکثر ایرانی، در صورت یافتن فرصت بروز، آنقدر پویا و جذاب است که نه تنها نیازی به دفاع و دخالت دولت ندارد، بلکه میتواند به یک نیروی تاثیرگذار در سطح جهانی تبدیل شود.
این یک «ضدحمله فرهنگی» موفق است که با ابزار هنر صورت میگیرد. این موفقیت، یک قدرت نرم است که شاید در ابتدا هدف سیاستگذار نبوده، اما اکنون یک فرصت طلایی برای دیپلماسی فرهنگی فراهم کرده و تصویری مدرن و پویا از ایران به نمایش میگذارد. جامعه ایران با تمام تنوع و تکثر زبانی و فرهنگیاش ثابت کرده که توانایی تولید محصولاتی را دارد که در بازار جهانی رقابت و مخاطبان گستردهای را به خود جذب کنند.
موفقیت امروز موسیقی پاپ داخلی در لسآنجلس، نشان میدهد که بهترین دفاع در مقابل فرهنگ غربی، تولید فرهنگی قوی و جذاب توسط بخش غیردولتی در داخل است. سیاستگذار فرهنگی باید این وارونگی پارادایم را به رسمیت بشناسد و با حمایت هوشمندانه از صنایع خلاق، به جای ساختن دیوار، به ساختن پلهای فرهنگی بیندیشد. دورانی که نگران تهاجم فرهنگی از لسآنجلس بودیم به پایان رسیده و اکنون ایرانِ متکثر، چندزبانه و چندفرهنگی است که میتواند با صادرات فرهنگی خود، نقشه موسیقی پاپ ایرانی در جهان را بازتعریف کند.
